वाळवण
©® आरती पाटील- घाडीगावकर
दुपारची शांत वेळ होती. आकाशात पांढरे ढग तरंगत होते. गच्चीतून घराच्या आत एक मंद वाऱ्याचा झुळूक दरवळत होता. स्वयंपाकघरात एक खास गंध दरवळत होता – सुकवलेल्या मिरच्यांचा, लोणच्यांचा आणि वाळवणाचा.
आजी, ७५ वर्षांची पार्वतीबाई, निवांतपणे एका चटईवर बसून वाळवणाचे पापड उन्हात पसरवत होती. तीच नजर मधून मधून दाराच्या दिशेने जात होती.
"आई गं! अजून पापड वाळवताय? सकाळपासून सतत उन्हात बसल्या आहात!" – अनुराधा, आजीची सून, थोड्या काळजीच्या सुरात म्हणाली.
"अगं, उन्हाचा वेळ फारसा नसतो गं. हे वाळवण म्हणजे केवळ खाण्याचं सामान नाही, ह्या प्रत्येक पापडात, कुरडईत आठवणी गुंफलेल्या आहेत," आजी हळूच हसून म्हणाली.
"म्हणजे?" – अनुराधा चकित झाली.
तेवढ्यात आर्या, अनुराधाची मुलगी, म्हणजे आजीची नात, गच्चीत आली.
"आज्जी, मला पापड वाळवायला मदत करायचीय!" – ती उत्साहाने म्हणाली.
आजीला आनंद झाला. "ये ग बाळा, हे बघ, ही कुरडई घ्या आणि अशा गोलाकार लाटा पसरवायच्या."
अनुराधा एका खुर्चीत बसली. "आई, वाळवण म्हणजे फक्त अन्न साठवायचं काम वाटायचं मला, पण तू म्हणतेस त्यात आठवणी असतात?"
आजीने एक खोल श्वास घेतला. "हो गं. मला आठवतं, माझ्या लहानपणी, माझी आई आणि आजी एकत्र बसून असंच वाळवण करत असायच्या. आम्ही लहान मुलं त्यांच्या भोवती खेळत असायचो. त्या बोलता-बोलता भूतकाळाच्या गप्पांमध्ये हरवून जायच्या."
"पण आता सगळं बाजारातून येतं आई. ही पध्दत मागे पडतेय." – अनुराधा उदास स्वरात म्हणाली.
"त्यामुळेच तर मी आर्याला शिकवतेय. वाळवण फक्त खाण्याचं नव्हे, तर एकत्र येण्याचं, बोलण्याचं, नातं जपण्याचं माध्यम आहे. ही प्रक्रिया एकत्र जगण्याची असते."
आर्या उत्सुकतेने विचारते, "आज्जी, तुझ्या काळात कसं होतं?"
"अगं, एकत्र कुटुंब होतं. अंगणात बसून सगळ्या बायका मिळून कुरडई, शेवया, सांडगे करत असायच्या. गप्पा चालायच्या, गाणी म्हणायचो. कुणाची सून नव्हती, कुणाची सासू नव्हती – सगळ्या एकत्रीतच होत्या."
अनुराधा थोडं भावुक झाली, "आई, तुझ्या बोलण्यातूनच त्या काळाचा गंध येतो. मी पण थोडं शिकते हे सगळं."
आजीचा चेहरा उजळला. "म्हणून म्हणते, हे वाळवण म्हणजे पिढ्यांमधील एक दुवा आहे. जेव्हा तू आणि आर्या हे मिळून कराल, तेव्हा तुमच्या गप्पांतून, तुमच्या सहवासातून ही परंपरा जिवंत राहील."
आर्या आपले हात डोळ्यांसमोर करून म्हणाली, "आज्जी, माझ्या हाताने केलेली कुरडई वाकडी झालीय!"
आजी हसून म्हणाली, "जाऊ दे गं! पहिल्यांदाच करतेयस. अशीच प्रत्येक गोष्ट शिकताना हळूहळू सुरेख होते."
अनुराधा नजरेतून मायेचं पाणी ओघळवित म्हणाली, "आई, आज या वयात सुद्धा तू हे इतक्या मनापासून करतेयस, आणि आम्ही काही केवळ वेळेअभावी किंवा आळसामुळे विसरत चाललोय."
"म्हणूनच मी ठरवलंय, माझ्या शेवटच्या वळवणात हीच आठवण ठेवायची – की माझ्या सुनेनं आणि नातीने मिळून एकत्र वाळवण केलं होतं."
"आई…" – अनुराधा पुढे काही बोलू शकली नाही. तिचा गळा भरून आला होता.
"हे वाळवण म्हणजे आयुष्याचं एक प्रतीक आहे – उन्हात सुकवत, उष्णतेला सहन करत, शेवटी कुरकुरीत होतं. तसंच जीवनही – कधी गरम, कधी कोरडं, पण शेवटी सुंदर."
संध्याकाळ झाली. सूर्य मावळत चालला होता. गच्चीवर वाळवलेले पापड, शेवया, आणि कुरडई एका सुरेल रचनेत ठेवले गेले होते. एकत्र बसलेली ती तीन पिढ्यांची स्त्रियां – आजी, सून, आणि नात – एकत्र वाळवण करून एक अदृश्य बंध निर्माण करत होत्या.
तेव्हा आर्या म्हणाली, “माझी मुलगी झाली की मीही असंच वाळवण करणार. आणि तिलाही शिकवणार, आज्जीसारखं.”
आजीनं तिच्या डोक्यावरून हात फिरवला आणि म्हणाली, “हेच आहे खरं वाळवण – आठवणींचं, प्रेमाचं, आणि परंपरेचं.
वाळवण म्हणजे केवळ खाद्यसामग्री नव्हे, तर ती आहे एक पिढीपासून दुसऱ्या पिढीकडे हस्तांतरित होणारी आठवणींची ओढ, नात्यांची उब आणि जगण्याची एक नवी शिकवण."