चाणाक्ष

प्रत्यक्ष रणांगणावरील युद्ध न लढता अफाट बुद्धीमत्तेच्या बळावर आणि शह कटशहाचे अहिंसक युद्ध खेळून आचार्य चाणक्य याने मुरवती देवीचा पुत्र मौर्य चंद्रगुप्त यांना कसे महाराज बनवले हे या पुस्तकात बघायला मिळते. कोणतेही युद्ध हे फक्त शस्त्र सैनिक यामध्ये न खेळता बुद्धीचा वापर करून कसे जिंकू शकतो हे चाणाक्ष मध्ये सांगितले आहे.

अनासक्ती, अफाट व्यासंग, चाणाक्ष बुद्धिमत्ता,व्यवहारी कौशल्य, पुरेसे कपट, धोरणी राजकारण, प्रसंगावधान, अचूक निर्णय शक्ती अखंड सावधानता आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे शुद्ध हेतू. इतक्या सर्व सद्गुणांचा समुच्यय एका चाणक्य नावाच्या व्यक्तीत झाला आहे.

राजनीती ही जिद्द बाणाप्रमाणे असते. वक्राकार वळसे घेणाऱ्या गतीने पण वेगात जाऊन अचूक लक्ष्य भेद करणारा जिद्द बाण. त्याला मार्गक्रमण करताना जी वेडीवाकडी वळणे घ्यावी लागतात ती सापेक्ष असतात. अंतिम लक्ष्य प्राप्ती करण्यासाठी ते गरजेचे असते. आचार्य चाणक्य यांचे रूप म्हणजे धीरगंभीर रूप अशा अथांग सागराची आठवण करून देते. त्यांचे शिष्यत्व पत्करल्यावरच ते किती ज्ञानी हे लक्षात येते. जे सर्वसामान्य दृष्टीला दिसत नाही ते स्पष्ट दिसते म्हणून त्यांना संभाव्य अरिष्ट आणि घात यांचे अचूक अनुमान लावता येते.

उपलब्ध साधनांचे, माणसांचे आणि वेळेचे किती काटेकोर नियोजन केले होते त्यांनी. वर्तमानात सापडलेल्या दुव्यांचा उपयोग, भविष्यात घडवून आणण्याच्या नाट्यात, अतिशय नियोजनपूर्वक करून घेण्याची विलक्षण कला त्यांना अवगत होती. तसेच धनानंद राजाचे विश्वासू सहकारी अमात्य राक्षस, सेनापती भागुनारायण, युवराज मलयकेतू, चंदनदास यांना चंद्रगुप्त महाराजांचे विश्वासू कसे बनवले हे या पुस्तकात बघायला मिळते.

प्रतिज्ञापूर्ती आणि अपेक्षापूर्ती यांचा संगम म्हणजे चाणाक्ष. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्र ह्या ग्रंथातून आणि मुद्राराक्षस ह्या नाटकावरून आर्य चाणक्य या व्यक्तिरेखेचा अर्धवट परिचय होतो. चाणाक्ष पुस्तकाद्वारे गुरु जर आपल्या योग्य वेळी मार्गदर्शन करत असेल तर आपल्या जीवनाचे सोने नक्की होईल. त्याचबरोबर जिथे आपण चुकत आहे तिथे आपली चूक लक्षात आणून आपली चूक सुधारण्याचा प्रयत्न नक्की करता येतो. जसे द्रोणाचार्य आणि अर्जुन यांचे गुरु शिष्याचे नाते सगळ्यांना प्रभावित करते तसे आचार्य चाणक्य आणि चंद्रगुप्त महाराज यांचेही नाते चाणाक्ष पुस्तकं वाचल्यावर प्रभावित करते.